İskat Nasıl Verilir? Tarihî Arka Plan ve Günümüzdeki Tartışmalarla İnceleme

İslam hukukunda kaynakların sınırlılığı ve insanın sınırlı hali üzerine düşündüğümde, “İskât nasıl verilir?” sorusu bana yalnızca bir ibadet meselesi değil; aynı zamanda borç, sorumluluk ve ölünün haklarının nasıl gözetileceği üzerine bir sosyal etik problemi gibi göründü. Bu yazıda hem tarihsel süreci hem günümüzdeki akademik tartışmaları ele alarak konuya doğal ve anlaşılır bir dille yaklaşacağım.

1. Tarihsel Arka Plan

“İskât” kelime olarak “düşürmek, silmek” anlamına gelir. [1] Fıkıh literatüründe ise bir hakkın ya da yükümlülüğün ortadan kaldırılması, kişinin üzerindeki bir borç ya da ibadetin “düşürülmesi” anlamında kullanılır. [2] Özellikle, bir kimsenin sağlığında eda edemediği ibadetler ya da borçlar için ölümünden sonra fidye ya da sadaka aracılığıyla “ıskât” yapılması fikri klasik metinlerde yer almıştır. [3]

İlk dönem İslam toplumlarında, örneğin oruç tutamayan ya da hac edemeyen kimseler için fidye gibi uygulamalar Kur’an’da yer almıştır (örneğin hasta veya yolcu olanların tutamadıkları günler için bir yoksulu doyurması gerekir – el‑Bakara 2/184). [4] Fakat namaz için ıskât‑ı salât şeklindeki uygulamanın, açık bir nass (ayet veya hadis) üzerine değil, daha çok mezhepsel içtihat ve uygulama alışkanlıkları üzerine geliştiği yönünde görüşler vardır. [3]

Tarihsel olarak “ıskât‑ı savm” (oruç borçlarının düşürülmesi) özellikle güçlü bir şekilde ele alınırken, “ıskât‑ı salât” (namaz borçlarının düşürülmesi) hususunda fakihler arasında ihtilâflar olmuştur. [2] Bu durum, ibadetlerin yerine getirilmesi, borç ve kul hakkı müesseseleriyle ilgili olarak geçmişten günümüze gelen bir kırılma noktasıdır.

2. Günümüzde Akademik Tartışmalar

Günümüzde ıskâtla ilgili tartışmalar şu başlıklar etrafında yoğunlaşmaktadır:

a) Delil ve Meşruiyet Sorunu

Akademik çalışmalara göre, oruç için ıskât‑fidye uygulamasının Kur’an ve hadisle desteklendiği; ancak namaz için aynı ölçüde sağlam bir delilin olmadığı ifade edilmektedir. :contentReference[oaicite:7]{index=7} Bu, namaz borçlarının ıskât edilmesinin klasik uygulamalarda yer almasına rağmen hukuki açıdan tartışmaya açık bırakılmasına yol açmıştır.

b) Uygulama Usulleri ve Hesaplama Meseleleri

Klasik fıkıh kitaplarında ıskâtın nasıl hesaplanacağı, hangi şartlarda yapılabileceği, vasiyet, mirasçı durumu, varislerin yükümlülüğü gibi usul meseleleri ayrıntılı şekilde tartışılmıştır. :contentReference[oaicite:8]{index=8} Modern akademik yorumlar, eski uygulamaların bugünkü ekonomik ve toplumsal yapılara doğrudan aktarılmasının zorluğuna işaret etmektedir.

c) Etik ve Sosyal Perspektif

Bugün, ıskât uygulaması toplumsal adalet, mal paylaşımı, miras hakkı ve kul hakkı gibi meselelerle iç içedir. Örneğin, ölenin borçları ve ibadet yükümlülükleri konusunda varislerin durumu, malın üçte biri vasiyet hakkı, kul hakkının ödenmesi gibi konular modern bağlamda yeniden irdelenmektedir. :contentReference[oaicite:9]{index=9}

3. İskat Nasıl Verilir? Uygulamalı Adımlar

1. Yükümlülüğün tespiti: Öncelikle ölen kimsenin sağlığında edâ edemediği ibadetler veya borçlar belirlenir. Örneğin tutamadığı oruç günleri, yerine getiremediği hac vb. [4]

2. Kadın/erkek için devre yaşı çıkarımı: Klasik kaynaklara göre erkek için 12 yıl, kadın için 9 yıl gibi çocukluk devresi çıkarıldıktan sonra ömür süresi hesabına gidilir. [4]

3. Fidye veya sadaka miktarının belirlenmesi: Örneğin her bir fidye (bir gün için bir yoksul doyurma biçiminde) ya da belirli miktarda buğday/para karşılığı sadaka verilmesi gibi usuller vardır. [5]

4. Vasiyet, miras ve varis durumu: Ölen kişi vasiyet etmişse, vasiyet malın üçte birini aşamaz. Vasiyet yoksa varisleri ya da vasisi üzerinden ıskât yapılabilir. Ancak varislerin fakirliği gibi durumlar göz önünde tutulmalıdır. [3]

5. Sadakanın/intikamın yapılması: Fidye ya da sadaka fakirlere doğrudan verilir; bazen “devir” adı verilen usulle eski fidye tutarıyla yetinemeyenler için farklı uygulamalar yapılmıştır. [2]

4. Sonuç

İskât, ölen kimsenin yerine getirilememiş yükümlülüklerinin belirli şartlar altında düşürülmesi veya yerine sadaka verilmesiyle ilişkili bir kavramdır. Tarihsel olarak oruç bağlamında daha güçlü bir temele sahipken, namaz bağlamında tartışmalı bir yön almıştır. Günümüzde hem delil hem uygulama hem de etik soruları barındırmaktadır. Özetle, ıskâtın nasıl verileceği, sadece bir formül değil; kişinin vasiyet durumu, borç‑ibadet yükümlülüğü, varislerin durumu ve toplumsal adalet ölçüleri gibi birçok değişkene bağlıdır. Uygulamada doğru bir biçimde yapılabilmesi için bu değişkenlerin dikkatle değerlendirilmesi gerekir.

Etiketler: #ıskât #ıskatnasılverilir #ıskât‑ı salât #ıskât‑ı savm #İslam hukuku #fıkıh

—

Sources:

[1]: “ISKAT – TDV İslâm Ansiklopedisi”

[2]: “Iskat Nedir ve Hangi İbadetler İçin Geçerlidir?”

[3]: “Iskat ve devir hakkında bilgi verir misiniz? – Sorularla İslamiyet”

[4]: “Iskat ve devir hakkında bilgi | ihya.org”

[5]: “Iskat ve Devir Ne Demek? – Iskat ve devir nedir, nasıl hesaplanır?”